dê

Binêre herwiha: de, De, -de, -de, dê-, û -de-

Kurmancî

Bilêvkirin

Navdêr 1

Tewandina dê
Zayenda mê ya binavkirî
Rewş	Yekjimar	Pirjimar
Navkî	dê	dê
Îzafe	diya	diyên
Çemandî	dê	diyan
Nîşandera çemandî	wê dê	wan diyan
Bangkirin	dayê	dayikino
Zayenda mê ya nebinavkirî
Rewş	Yekjimar	Pirjimar
Navkî	diyek	diyin
Îzafe	diyeke	diyine
Çemandî	diyekê	diyinan

Diyek û kurê (lawê) xwe.

dê mê

(malbat) Dayik, day, deyk, dayk, da, dadê, mak, jina kesek ku jê welidiye.
- Gava Xezal hate malê diya xwe maçî kir, rûnişt û nanê xwe xwar." — (Sîma Semend, Xezal, Weşanên Nûdem, 1996)
- Ger ev diya min bûya, wê mîna dayikan bi min re bida û bistanda (...) — (Firat Cewerî, Girtî, Weşanên Nûdem, 1986)

Gotinên pêşiyan

dê û dotê şer kir, bêaqilan bawer kir

Bi alfabeyên din

kurdî-erebî: دێ‎
kurdî-krîlî: де

Tewandî

Gazîkirin: dayê, yadê
Girêdayî: diya (min, te, wê...)

Etîmolojî

Ji proto-hindûewropî *dhē(i)- (“mêtin”), hevrehên kurmancî dayik, dayên û dêl, soranî دایک‎ (dayk, “dayik”), ده‌ڵ‎ (deł, “dêl”) û دێڵ‎ (dêł, “dêl”), hewramî [skrîpt hewce ye] (eḏa, “dayik”) û [skrîpt hewce ye] (dełe, “dêl”), farisî دایه‎ (dayê, “dayên”), yûnaniya kevn θηλυς (thēlus, “mê”) û θήλή (thḗlḗ, “sermemik, serçiçik”). Heman rehê proto-hindûewropî serekaniya peyva dotin ya kurdî ye jî. Bi rêya proto-hindûewropî *dʰugh₂tḗr belkî ew jî ji *dhē(i)- herwiha hevreha dot (“keça kesekî/ê”) ya kurmancî, دختر‎ (duxter) ya farisî, daughter ya îngilîzî... Bo zêdetir agahiyan li ser wan binere: dot. დედა (deda, “dayik”) ya gurcî û daduli (“dêl”) ya lazî bi ihtimaleke mezin ji zimanên îranî hatine wergirtin.

Werger

Afrîkansî: moeder → af, ma → af
Albanî: nënë → sq
Almanî: Mutter → de mê
Aramî: ܐܡܐ‎ (imā)
Bambarayî: bangeba, woloba, ba
Baskî: ama → eu
Belarusî: мати → be (mati), маці → be (maci) mê
Bretonî: mamm → br
Bulgarî: майка → bg (majka)
Çekî: matka → cs mê
Çînî: 母亲 → zh (mǔqīn)
Danmarkî: moder → da, mor → da g
Endonezyayî: ibu → id, bunda → id
Erebî: أم‎ → ar (um)
Ermenî: մայր → hy (mayr)
Esperantoyî: patrino → eo
Estonî: ema → et
Farisî: مادر‎ → fa (mâdar), والده‎ → fa
Fîjî: tina → fj
Fînî: äiti → fi
Fransî: mère → fr
Frîsî: mem → fy mê
Gaelîka skotî: màthair → gd mê
Gurcî: დედა → ka (deda)
Hawayî: makuahine
Hindî: माँ → hi (māṃ), माता → hi (mātā) mê
Holendî: moeder → nl mê
Îbranî: אם‎ → he (em)
Îdoyî: matro → io
Îgboyî: nne
Îngilîzî: mother → en, going to → en, matri- → en, ^?female dog → en
Înuîtî: ᐊᓈᓇ → iu (anaana)
Îrlendî: máthair → ga mê
Îtalî: madre → it mê
Îzlendî: mamma → is mê, móðir → is mê
Japonî: 母 → ja (haha), 母親 → ja (hahaoya)
Katalanî: mare → ca mê
Koreyî: 엄마 → ko (eomma), 어머니 → ko (oemoeni)
Kornî: mam → kw
Latînî: māter → la
Latviyayî: māte → lv mê
Lingalayî: mamá → ln
Lîtwanî: motė → lt mê, motina → lt mê
Lombardî: mader
Lugandayî: maama
Luksembûrgî: Mamm → lb mê
Makedonî: мајка → mk (majkа)
Malayalamî: അമ്മ → ml (amma)
Maltayî: omm → mt, mamà → mt, ma → mt
Maorî: matua → mi wahine → mi
Maratî: आई → mr (āī)
Mecarî: anya → hu
Megrelî: დიდა (dida)
Misrî: (mwt)
Nepalî: आम → ne (āma)
Norwecî: mor → no g, mamma → no g, moder → no g
Noviyalî: matra, patra
Oksîtanî: maire → oc mê
Peştûyî: مور‎ → ps (mwr)
Polonî: matka → pl mê, mama → pl mê
Portugalî: mãe → pt mê
Romanî: dej mê
Romanyayî: mamă → ro mê
Rusî: мать → ru (mat’)
Samiya bakurî: eadni
Sanskrîtî: मातृ → sa (mātr̩)
Sirboxirwatî: majka → sh, mati → sh
Sirboxirwatî: mat → sh, mati → sh, mater → sh, majka → sh mê, roditeljica → sh mê, rođenica → sh mê
Skotî: mither, moder
Slaviya kevn:
krîlî: мати (mati) mê

glagolîtîkî: ⰏⰀⰕⰉ (mati) mê
Slovakî: matka → sk mê
Slovenî: mati → sl mê
Sonxayî: ɲaa
Sorbiya jêrîn: maś mê
Spanî: madre → es mê
Swahîlî: mzazi → sw
Swêdî: mor → sv g, moder → sv g
Tagalogî: ina → tl
Tamîlî: தாய் → ta (tāy)
Tayî: แม่ → th (mâe), มารดา → th (maandaa)
Teteriya krîmî: ana
Tirkî: anne → tr, ana → tr, kocakarı → tr, mader → tr, nene → tr, valide → tr, ^?ece → tr, ^?haydi → tr, ^?yallah → tr, ^?cak → tr
Tîbetî: ཡུམ (yum)
Tokpisinî: mama → tpi, mami → tpi
Ûkraynî: мати → uk (máty)
Venîsî: mare → vec mê, mama → vec mê
Viyetnamî: mẹ → vi
Weylsî: mam → cy
Ximêrî: ម្ដាយ → km (mdai), ម៉ែ → km (mai)
Yûnaniya kevn: μήτηρ (mếtêr)
Yûnanî: μητέρα → el (mitéra), μάνα → el (mána)
Zazakî: ma → diq
Zuluyî: umama → zu

Navdêr 2

dê nêr

(kurmanciya rojavayî) gund, dih

Bikaranîn

Bi taybetî di kurmanciya rojavayî û di soranî de.

Etîmolojî

Ji proto-îranî *desyu- (“warê dijminan, welatê dijminan”), hevreha sanskrîtî [skrîpt hewce ye] (desyu-, “dijmin”), avestayî [skrîpt hewce ye] (dexyu-, “war, welat”), farisiya kevn [skrîpt hewce ye] (dehyu-), pehlewî [skrîpt hewce ye] (dêh), dih ya hin devokên kurmancî (derdorên Elbistanê) û navên bajarên Dih û Dihokê ("gundê biçûk"), دێ‎ (dê, “gund”) ya soranî, dew (gund) ya zazakî û ده‎ (dih, “gund”) ya farisî.

Werger

gund — binêre gund

Mane

dê (cureyê peyvê?)

Peyvikek alîkar dikeve gel lêkerên tewandî û diyar dike ku bûyerek dê di pêşerojê anku dema bêt de biqewime.
Ez dê sibê biçim.

Ew dê sala bêt bigihe vir.

Dema mezin bibî, dê ji bîr bikî.

Hevmane

ê (2)
wê (2)
yê (2)

Herwiha

dikê
kê

Etîmolojî

Hevreha zazakî do, ji divê (bide ber îngilîzî will = "dê" ji will= vîn, îrade) yan ji "dike" wek "ew dike biçe".

Jê

kurmanciya rojavayî: dê
- reşwî: dê (hilatî) ~ ê

Werger

Almanî: werden → de
Bulgarî: ще → bg (šte)
Burmayî: နောင် → my (naung), မည် → my (many), အံ့ → my (am.)
Çekî: být
Çînî:
Kantonî: 會 (wui⁵, wui³)

Mandarînî: 將 → zh (jiāng), 要 → zh (yào), 將要 → zh (jiāngyào), 會 → zh (huì)
Danmarkî: vil → da, skal → da
Erebî: سَوْفَ‎ → ar (sawfa) + present tense, سَـ‎ → ar (sa-) + present tense
[Peyv?]: هـ‎ (ha-) or {{W-|arz|ح|cuda=حـ|tr=ḥa-}

Erebiya bakûrê şamê: رح‎ (raḥ) or حـ‎ (ḥa-)

Erebiya başûrê şamê: رح‎ (raḥ) or حـ‎ (ḥa-)

Erebiya tunusî: باش‎ (bēš)
Erebî: س-‎, سوف‎ → ar
Esperantoyî: -os → eo
Farisî: خواه‎ → fa
Fransî: -rai, -ras, -ra, -rons, -rez, -ront
Îngilîzî: will → en, going to → en
Koreyî: ᆯ 것이다 (l geosida), ᆯ게 (lge)
Kreyoliya belizeyî: wahn
Lawsî: ຈະ (cha), ຈິ (chi), ຊິ (si), ຈັກ (chak)
Luksembûrgî: wäerten
Makedonî: ќе (ḱe)
Malezî: akan → ms
Mecarî: fog → hu
Navajoyî: dooleeł
Norwecî:
Norweciya bokmålî: vil → no, kommer til å, skal → no
Rusî: будет → ru (budet)
Sirboxirwatî:
Kirîlî: хтети, хтјети

Latînî: hteti, htjeti → sh
Slovenî: biti → sl
Spanî: ir a
Swahîlî: -ta-
Swêdî: ska → sv
Tayî: จะ → th (jà)
Tirkî: -acak → tr, -ecek → tr
Viyetnamî: sẽ → vi
Ximêrî: នឹង → km (nɨng)
Yapî: ra
Yidîşî: וועלן‎ (veln)

Ev qismê Wergerê ji agahiyên naveroka vê guhertoya gotara wekhev a li ser Wîkîferhenga îngilîzî pêk tê.

Hoker

dê

de, haydê, yellah
Dê were!

Dê bêje!

Dê bixwin!
- دێ کەرەمکەن، شەرم نەکەن، مالا ھەوە یە.‎ — (Leylan Îsmeîl, Bêrîvan û Hîvî (Çîrokêt Zarokan), Çapxana Xanî, Dihok, 2012, r. 26)
  Dê keremken, şerm neken, mala hewe ye.

Werger

Almanî: los → de, dalli → de, Na kommt!
Çînî:
Mandarînî: 快一點！ (kuài yīdiǎn!)
Danmarkî: kom nu
Ermenî: արագացրու (aragacʻru)
Farisî: د بیا‎ (de biyâ), یالّا‎ (yâllâ), آهان د‎ (âhân de), بجنب‎ (bejonb)
Fînî: pidä kiirettä, vauhtia → fi, hopi hopi, no niin
Fransî: allez → fr
Holendî: kom op → nl, vlug een beetje!, kom aan → nl
Îngilîzî: come on → en, hurry up → en
Îtalî: andiamo → it
Japonî: 急げ → ja (いそげ, isoge), 早く (はやく, hayaku)
Makedonî: а́јде (ájde)
Malezî: mari → ms, ayuh → ms
Malezî: ماري‎, ايوه‎
Portugalî: vamos! → pt, anda! → pt
Romanyayî: haide! → ro
Rusî: айда́! → ru (ajdá!), пошли́ → ru (pošlí), пое́хали → ru (pojéxali), пойдёмте (pojdjómte)
Sirboxirwatî:
Latînî: hajde → sh
Spanî: ¡vamos! → es, ¡andando! → es, ¡órale! → es
Swêdî: kom igen, skynda → sv, skynda på → sv, kom nu
Tayî: มาเลย (mā ley)
Tirkî: haydi → tr, acele et
Viyetnamî: mau lên, nhanh lên, vội lên
Yûnanî:
Kevn: εἶα (eîa)

Ev qismê Wergerê ji agahiyên naveroka vê guhertoya gotara wekhev a li ser Wîkîferhenga îngilîzî pêk tê.