qirêj

Kurmancî

Bilêvkirin

• IPA^(kilîd): /qɪˈreːʒ/, qiřêj, قڕێژ‎

Rengdêr

Asinekî qirêj û jengargirtî. (1)

qirêj

1. Tiştê ne pak e ku li ser lebatên laşê kesek yan li ser cilên kesek û wd. peyda dibe û wan dixe rewşa ne pakîyê.
   • Li gor daneyên Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanî (WHO) salane 7 milyon kes ji ber hewayê qirêj canê xwe ji dest didin. — (Salane 7 milyon kes ji ber hewayê qirêj canê xwe ji dest didin [arşîv], www.basnews.com, 01.05.2018)
   • Berpirsên Komîseriya Mafên Mirovan li Besrayê aşkera kirin ku li gel vebûna dibistanan hejmareke zêde ya xwendekaran jî ji ber ava vexwerinê ya qirêj jehrî bûne û bang li rêveberiya herêmî û hikûmeta navendî hat kirin ku di vê mijarê de gavên cidî bavêjin. — (Li Besrayê hejmara kesên ji ber ava qirêj jehrî bûne her zêde dibe! [arşîv], www.basnews.com, 15.10.2018)
2. Gotinên kirêt.
   • …de biçin weke xwe bikin, bi derew û tevgerên xwe yên qirêj dijminiya min bikin. — (Hesenê Metê, Labîrenta Cinan, Weşanên Peywend, 1994, r. 132, ISBN ISBN:9789197125475)
3. bed, xirab
   • Bi tekezî û wek min pêştir jî gotiye, di vê cîhana herî qirêj de û mirov bi awayekî gelekî xirap ji bo hin armancan tê bikar û di siya van hemû kuştin, wêranî û koçberiya bi ser me de hatiye, ti rê û amraz ji hunerê bilindtir nîn e ku mirovatiya me ji cîhana qirêj biparêze. — (Siyamend Brim, Bi hunerê mirovatiyê ji cîhana qirêj diparêzin [arşîv], www.kurdistan24.net, 16.09.2019)
4. heram, qedexe

   Ez pareyê te yên qirêj naxwazim!

Bi alfabeyên din

• kurdî-erebî: قڕێژ‎

Hevmane

• pîs
• qilêr
• gemar
• genî
• ne paqij
• nepak
• ne pak
• ne bijûn
• ne temîz
• ne xawên

Dijmane

• paqij
• bijûn
• temîz
• xawên

Etîmolojî

Hevreha soranî کڕێش‎ (krrêş) (kirrêş), kurdiya başûrî qirêşt, jê wêdetir nayê zanîn. Dibe ku bi metatezê ji erebî قذر‎ (qeðir) e. "ð" anku "zal" yanî z-ya fis ya erebî adeten di kurdî de dibe "z" û /z/ên ji zimanên biyanî gelek caran dibin /j/ (bide ber hejîn, mêj). Dikare bê texmînkirin ku hevreha "kirêt" ya ji ermenî կեղտ (kêłt) yan jî "kirh" ji tirkî kir (pîsî) be (heman peyv di zimanên din jî yên tirkîkî de heye - azerî, ozbekî, tirkmenistanî - loma ya kurdî dê ji tirkî be, ne berevajî). /êj/a dawîn gengaz e ku ber modêla paqij (<*pakêj) çêbûye. Hebûna bêjeyê di gelek zimanan de hesibandî, herwiha pêkan e ku Wanderwortekê bibe.

Gengaziyeke din a mezin jî ew e ku peywendî gil bibe û hevreha qilêr û gilêş û soranî گڵاو‎ (gllaw, “qirrêj”) bibe . An bide ber qîr. Bo guherrîna /g/>/q/ bide ber qerec (<tirkî garaj). Ev mîna ku rave dike dixuye nê ev guherrîna dengî di ti bêjeyeke xwemalî a din de hêj nehatiye aşkartin.

Herwiha "qirêj" - berevajî texmîna etîmolojiya gelêrî - ne têkilî peyva "qereç / qereçî" ye jî ku ji urdûyî کراچی‎ (Keraçî) ye ku bajarekî mezin e li başûrê Pakistanê).

Agadarî

Di hin devokan de qirêj wek navdêr û qirêjî wek rengdêr tê bikaranînê: Mirovê qirêjî di bin qirêjê ve maye. Lê di hinan de jî "qirêj" rengdêr û "qirêjî" jî navdêr e: "Mirovê qirêj di bin qirêjiyê de maye."

Werger

Rengdêr: pîs, lewitî

• Adîgeyî: шӏои (ṣ̂oi)
• Afrîkansî: vuil → af
• Albanî: ndyrë → sq
• Almanî: schmutzig → de, dreckig → de, verdreckt → de
• Altayiya başûrî: кирлӱ (kirlü)
• Asamî: লেতেৰা (letera)
• Astûrî: puercu → ast, suciu, gochu → ast
• Aynuyî: アチカ (acika), ヤヤシㇱ (yayasis)
• Azerî: çirkli, kirli → az
• Başkîrî: бысраҡ (bïsraq)
• Belarusî: бру́дны (brúdny)
• Bengalî: নোংরা (noṅra)
• Bulgarî: мръ́сен → bg (mrǎ́sen), изца́пан → bg (izcápan)
• Burmayî: ညစ် (nyac), ပေ → my (pe)
• Çamicuroyî: pa'sawa
• Çeçenî: боьха (böχa)
• Çekî: špinavý → cs
• Çerokî: ᎠᎦᏓᎭᎢ (agadahai)
• Çînî:

  Kantonî: 汙糟 (wu¹ zou¹ laat⁶ taat³)

  Dunganî: зон (zon), зонщи (zonxi), нон (non)

  Mandarînî: 髒 → zh (zāng)

  Min dongî: 垃渣 (lă-că)

  Minnanî: 癩𰣻 (thái-ko), 垃圾 → zh-min-nan (lah-sap), 腌臢 → zh-min-nan (a-tsa), 垃儳 → zh-min-nan (lâ-sâm)

  Wuyî: 齷齪

• Danmarkî: beskidt, uren
• Endonezyayî: kotor → id
• Erebî: قَذِر‎ (qaḏir), وَسِخ‎ (wasiḵ)

  Erebiya fasî: موسخ‎ (musəḵ)

• Ermenî: կեղտոտ → hy (keġtot)
• Esperantoyî: malpura
• Estonî: räpane
• Farisî: کثیف‎ → fa (kasif), پلید‎ → fa (palid)
• Ferî: skitin → fo
• Fînî: likainen → fi, törkyinen → fi
• Fransî: sale → fr
• Friyolî: sporc
• Frîsî: smoarch, gruzich
• Gaelîka skotî: caca
• Galîsî: sucio → gl
• Gurcî: ბინძური (binʒuri)
• Hawayî: lepo
• Hindî: गंदा → hi (gandā), मैला → hi (mailā)
• Hmongî: txab, ceb
• Holendî: vuil → nl, smerig → nl, vies → nl
• Îbranî: מלוכלך \ מְלֻכְלָךְ‎ (m'lukhlákh)
• Îdoyî: sordida → io, desneta → io
• Îngilîziya kevn: fūl, unclǣne, adeliht
• Îngilîzî: dirty → en
• Îngûşî: бӏеха (bʿeχa)
• Inuktitut:

  Înuîtî: ainnik, ippak, itjunak, salumaittuk

• Îrlendî: salach, cáidheach
• Îtalî: sporco → it, sudicio → it, lurido → it, lercio → it
• Îzlendî: óhreinn → is
• Japonî: 汚い → ja (きたない, kitanai), 汚れている (よごれている, yogoreteiru)
• Javayî: reged → jv
• Kabardî: фӏей (f̣ej)
• Kapampanganî: madinat, marinat
• Kaşûbî: brëdny
• Katalanî: brut → ca, llord → ca
• Kayingangî: kavéj
• Keçwayî: ganra, ch'ichi
• Kirgizî: кир → ky (kir), баткак → ky (batkak)
• Kîngalî: කිලිටි (kiliṭi)
• Kîrîbatî: buritoto, bakanana
• Koreyî: 더럽다 → ko (deoreopda)
• Kreyoliya jameîkî: dutty
• Latînî: sordidus, impuratus, impurus
• Latviyayî: netīrs → lv
• Lawsî: ເປື້ອນ (pư̄an)
• Lîtwanî: nešvarus, purvinas, bjaurus
• Makedonî: валкан (valkan)
• Malezî: kotor → ms
• Maltayî: maħmuġ
• Maratî: मळकट (maḷkaṭ)
• Mbya guaraniyî: ky'a
• Mecarî: piszkos → hu, koszos → hu
• Mongolî:

  Kirîlî: бохир → mn (bohir), заваан → mn (zavaan)

• Napolîtanî: nzivato
• Navajoyî: niłhin, chin bąąh
• Nepalî: मैलो (mailo)
• Normandî: sale
• Norwecî:

  Norweciya bokmålî: skitten → no, ureinslig, urenslig

  Norweciya nînorskî: skitten, ureinsleg

• Oksîtanî: brut → oc, lord → oc
• Oriyayî: ମଇଳା → or (môiḷa)
• Oygurî: كىر‎ (kir)
• Ozbekî: kir → uz, iflos → uz, bulgʻanch → uz, loy → uz
• Peştûyî: سخا‎ → ps (sxâ), خيرن‎ → ps (xirën)
• Plodîşî: orrein, schmutzich
• Polonî: brudny → pl
• Portugalî: sujo → pt
• Qazaxî: кір (kır), лас (las), батпақты (batpaqty)
• Rapanuyî: havahava
• Romancî: malnet, tschuf
• Romanyayî: murdar → ro, nespălat → ro, jegos → ro
• Rusî: гря́зный → ru (grjáznyj), испа́чканный → ru (ispáčkannyj)
• Sanskrîtî: मल → sa (mala)
• Sardînî:

  Kampîdanî: feu

• Sicîlî: lordu → scn, sporcu, nzivatu, loddu
• Sirboxirwatî:

  Kirîlî: нечист, прљав

  Latînî: nečist → sh, prljav → sh

• Skotî: clarty
• Slovakî: špinavý
• Slovenî: umazan → sl
• Somalî: warakh
• Sorbî:

  Sorbiya jêrîn: njerěšny, brudny, bakany

  Sorbiya jorîn: mazany

• Spanî: sucio → es
• Sundanî: bagedur
• Swêdî: oren → sv, smutsig → sv, skitig → sv
• Şîngazîcayî: -a nkuɗi
• Tacikî: пурлой (purloy), лойолуд → tg (loyolud), чиркин (čirkin), касиф (kasif), ҷазир (jazir), ифлос (iflos)
• Tagalogî: marumi, madumi, makalat
• Taiya başûrî: หลุหละ
• Tayî: สกปรก → th, เลอะ → th (lə́), เปื้อน → th (bpʉ̂ʉan)
• Telûgûyî: మురికి → te (muriki)
• Tetûmî: fo'er
• Tirkî: kirli → tr
• Tirkmenî: kirli
• Tîbetî: བཙོག་པ (btsog pa)
• Toxarî B: eñatketse, kraketstse
• Urdûyî: گندہ‎ (gandā), گندا‎ (gandā)
• Ûkraynî: брудни́й → uk (brudnýj)
• Venîsî: onto → vec, sporco, baozo
• Viyetnamî: bẩn → vi, bẩn thỉu → vi, dơ → vi
• Volapûkî: miotik → vo
• Walonî: mannet → wa, måssî → wa, niche → wa, swasse → wa
• Weylsî: budr → cy, brwnt → cy
• Ximêrî: ក្រខ្វក់ (krɑkvŭək), កខ្វក់ → km (kɑkvŭək), ប្រឡាក់ → km (prɑlak)
• Yagarayî: ban
• Yakutî: кирдээх (kirdeex)
• Yidîşî: גראָב‎ (grob), שמוציק‎ (shmutsik)
• Yûnanî: βρόμικος → el (vrómikos), ακάθαρτος → el (akáthartos), λερωμένος → el (leroménos)

  Kevn: μυσαρός (musarós)

• Zêlandî: vuul
• Zhuangî: heiz, nwk, boemh, gyuek, oepsoep, uq

Ev qismê Wergerê ji agahiyên naveroka vê guhertoya gotara wekhev a li ser Wîkîferhenga îngilîzî pêk tê.

Navdêr

Zayenda mê ya binavkirî
Rewş	Yekjimar	Pirjimar
Navkî	qirêj	qirêj
Îzafe	qirêja	qirêjên
Çemandî	qirêjê	qirêjan
Nîşandera çemandî	wê qirêjê	wan qirêjan
Bangkirin	qirêjê	qirêjino
Zayenda mê ya nebinavkirî
Rewş	Yekjimar	Pirjimar
Navkî	qirêjek	qirêjin
Îzafe	qirêjeke	qirêjine
Çemandî	qirêjekê	qirêjinan

qirêj mê

1. qirêjî, pîsî, gemarî, genîtî, ne paqijî, rewşa tiştên pîs
   • Ey xame te jî gelek dirêj kir
     Ev name bes e te pir qirêj kir
     Herçend-i kelam şubhê dir bit — (Ehmedê Xanî, Mem û Zîn, ~1692)

Herwiha

• qirrêj

Jê

 

• (lêker) qirêj bûn
• (lêker) qirêj girtin
• (navdêr) qirêjgirtin
• (lêker) qirêj kirin
• qirêjtî
• qirêjî
• qirêjîtî

Bide ber

 

• gemarî
• genî
• helal
• heram
• leke
• lewitî
• tewizî
• zelal
• şêlî

Werger

Navdêr: pîsî, gemar

• Albanî: papastërti → sq m, fëlliqësi → sq m
• Almanî: Schmutz → de n, Dreck → de n
• Azerî: kir, çirk, palçıq → az, zığ → az
• Belarusî: бруд n (brud), гразь m (hrazʹ)
• Bulgarî: мръсотия → bg m (mrǎsotija)
• Burmayî: အညစ်အကြေး → my (a.nyaca.kre:)
• Çekî: špína → cs m
• Çînî:

  Mandarînî: 污垢 → zh (wūgòu), 穢物 → zh (huìwù), 污 → zh (wū)

• Erebî: قَذَارَة‎ m (qaḏāra)
• Ermenî: կեղտ → hy (keġt)

  Ermeniya kevn: կեղտ (kełt), գայռ (gayṙ)

• Estonî: mustus
• Farisî: چرک‎ → fa (čerk)
• Fînî: lika → fi
• Fransî: crasse → fr m, saleté → fr m, boue → fr m
• Galîsî: lixo → gl n, sucidade → gl m, porcallada m
• Gurcî: ჭუჭყი (č̣uč̣q̇i)
• Hindî: गंदगी → hi m (gandgī), गंद → hi n (gand)
• Îbranî: לִכלוּך‎ → he n (likhlúkh)
• Îngilîziya kevn: fylþ
• Îngilîzî: dirt → en, filth → en
• Îngriyî: lika
• Îrlendî: garr n, mosar m
• Îtalî:, sporcizia → it m, sporco → it n
• Japonî: 泥 → ja (どろ, doro), 汚物 → ja (おぶつ, obutsu)
• Katalanî: immundícia, porqueria m
• Kirgizî: кир → ky (kir)
• Koreyî: 오물 → ko (omul)
• Latînî: sordēs m, paedor n
• Lawsî: ມົນທິນ (mon thin)
• Makedonî: нечистотија m (nečistotija)
• Maorî: kerakera, hawahawa, karaweta, paraweta
• Mecarî: piszok → hu, mocsok → hu
• Navajoyî: chin, ih
• Norwecî: skitt n
• Oksîtanî: immondícia → oc m
• Ozbekî: balchiq → uz, loy → uz, botqoq → uz, kir → uz
• Polonî: brud → pl n
• Portugalî: sujeira → pt m, imundície → pt m
• Qazaxî: былғаныш (bylğanyş), лас (las)
• Romanyayî: murdărie → ro m
• Rusî: грязь → ru m (grjazʹ), нечистота́ → ru m (nečistotá)
• Sicîlî: lurdìa m
• Sirboxirwatî:

  Kirîlî: прљавштина m, нечистоћа m

  Latînî: prljavština → sh m, nečistoća → sh m

• Slovakî: špina m
• Slovenî: umazanija → sl m
• Spanî: mugre → es m, porquería → es m, inmundicia, bascosidad m, bahorrina → es m
• Swêdî: smuts → sv g, lort → sv
• Tacikî: лой → tg (loy), гил → tg (gil), лоиқа (loyiqa), чирк → tg (čirk), қарқ (qarq)
• Tayî: สิ่งปฏิกูล
• Telûgûyî: మురికి → te (muriki)
• Tirkî: pislik → tr, kir → tr
• Tirkmenî: hapalyk, kir
• Toxarî B: krāke, * Toxarî B: tettinor
• Urdûyî: گندگی‎ m (gandagī), گند‎ n (gand)
• Ûkraynî: бруд → uk n (brud)
• Viyetnamî: rác rưởi → vi, rác bẩn

• Ximêrî: ភាពកខ្វក់ (phiəp kɑkvɑk)
• Yûnanî: ακαθαρσία → el m (akatharsía)

  Kevn: ῥύπος (rhúpos), ῤυπαρία m (ruparía)

Ev qismê Wergerê ji agahiyên naveroka vê guhertoya gotara wekhev a li ser Wîkîferhenga îngilîzî pêk tê.