Tewandin:hatin
Reh biguhêre
Gelek caran hin kes dibêjin ku formên lêkera ”hatin” yên wek ”ez bêm/têm” formên kurtkirî ne û divê li cihê wan mirov binivîse ”ez dihêm”. Lê gelo bi rastî formên wek "ew bên/neyên" yan "ew bihên/nehên" bo zimanê nivîsînê çêtir in?
Di peyva "hatin" ya rader de "h" heye lê hem di pirraniya kurmancî û hem jî pirraniya soranî û herwiha farisî û zazakî de jî "h" di rehê dema niha de ne li kar e.
- - Bi soranî "d-êm" (ez têm) yan "y-êm" e, ne *de-hêm" yan *e-hêm.
- - Bi zazakî: "yena" (ez têm), ne "ez *hena"
- - Bi farisî: "men mî-ayem" yan "men mî-am" (ne *mî-hayem yan mî-ham").
Di zazakî (ameyen), farisî (ameden), hewramî (amay), pehlewî (amd-), avestayî (agem-) de "h" li destpêka peyvê nîne. Di kurmancî û soranî de "-m/ma-/me-" ji nîva peyvê ketiye lê "h" li destpêka peyvê zêde bûye ji ber ku bi taybetî kurmancî ji herfên bideng li destpêkê hez nake.
Lê di kurmancî de jî di pirraniya devokan de "h" tenê li peyva xwerû "hatin" zêde bûye, ne li rehê dema niha -ê- (soranî -ê-, farisî -a- yan -ay-, zazakî -yen-).
Bi kurmancî ji Konyayê bigire heta Zaxo û ji Ermenistanê heta Efrînê "ew t-ên" û "ew na(y)ên" e. "Ew di-hên" û "Ew na-hên" bi Behdînan û Hekariyan ve sinordar e.
Loma zêdekirina "h" li rehê dema niha anku bikaranîna formên wek "ez di-h-ê-m” hîperkorekt e anku mirov wisa zêde hewl dide sererast bike ku taliyê encama wê xelet derdikeve!
Rehên dema niha:
Tewandin biguhêre
 Pirsgirêkan nîşan bide – Pêşniyaran bike
| |||||||
| Tewandina lêkera hatin (hevedudanî, negerguhêz) | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Dema niha | Dema borî | ||||||
| Reh | –ê– | –hat– | |||||
| Raweya pêşkerî (daxuyanî) - Indicative | |||||||
| Dema niha - Present | Raboriya sade - Preterite Dema boriya têdeyî | ||||||
| Erênî | Neyînî | Erênî | Neyînî | ||||
| ez têm | ez nayêm | ez hatim | ez nehatim | ||||
| tu têyî | tu nayêyî | tu hatî | tu nehatî | ||||
| ew tê | ew nayê | ew hat | ew nehat | ||||
| em tên | em nayên | em hatin | em nehatin | ||||
| hûn tên | hûn nayên | hûn hatin | hûn nehatin | ||||
| ew tên | ew nayên | ew hatin | ew nehatin | ||||
| Raboriya berdest - Imperfect Çîrokiya dema niha |
Raboriya dûr - Pluperfect Çirokiye boriya têdeyî | ||||||
| Erênî | Neyînî | Erênî | Neyînî | ||||
| ez dihatim | ez nedihatim | ez hatibûm | ez nehatibûm | ||||
| tu dihatî | tu nedihatî | tu hatibûyî | tu nehatibûyî | ||||
| ew dihat | ew nedihat | ew hatibû | ew nehatibû | ||||
| em dihatin | em nedihatin | em hatibûn | em nehatibûn | ||||
| hûn dihatin | hûn nedihatin | hûn hatibûn | hûn nehatibûn | ||||
| ew dihatin | ew nedihatin | ew hatibûn | ew nehatibûn | ||||
| Dema bê - Future | Dahatiya pêş - Future perfect | ||||||
| Erênî | Neyînî | Erênî | Neyînî | ||||
| ez ê bêm | ez ê neyêm | ez ê hatibim | ez ê nehatibim | ||||
| tu yê bêyî | tu yê neyêyî | tu yê hatibî | tu yê nehatibî | ||||
| ew ê bê | ew ê neyê | ew ê hatibe | ew ê nehatibe | ||||
| em ê bên | em ê neyên | em ê hatibin | em ê nehatibin | ||||
| hûn ê bên | hûn ê neyên | hûn ê hatibin | hûn ê nehatibin | ||||
| ew ê bên | ew ê neyên | ew ê hatibin | ew ê nehatibin | ||||
| Raboriya dûdar - Perfect Dema boriya dûdar |
Çîrokiya boriya dûdar - Nonconfirmative pluperfect | ||||||
| Erênî | Neyînî | Erênî | Neyînî | ||||
| ez hatime | ez nehatime | ez hatibûme | ez nehatibûme | ||||
| tu hatiyî | tu nehatiyî | tu hatibûyiye | tu nehatibûyiye | ||||
| ew hatiye | ew nehatiye | ew hatibûye | ew nehatibûye | ||||
| em hatine | em nehatine | em hatibûne | em nehatibûne | ||||
| hûn hatine | hûn nehatine | hûn hatibûne | hûn nehatibûne | ||||
| ew hatine | ew nehatine | ew hatibûne | ew nehatibûne | ||||
| Raweya xwestekî (bilanî, daxwazî) - Subjunctive | |||||||
| Dema nihaya xwestekî - Present subjunctive Nihaya bilaniyê |
Dema boriya xwestekî - Preterite subjunctive | ||||||
| Erênî | Neyînî | Erênî | Neyînî | ||||
| (bila) ez bêm | (bila) ez neyêm | (bila) ez hatibim | (bila) ez nehatibim | ||||
| (bila) tu bêyî | (bila) tu neyêyî | (bila) tu hatibî | (bila) tu nehatibî | ||||
| (bila) ew bê | (bila) ew neyê | (bila) ew hatibe | (bila) ew nehatibe | ||||
| (bila) em bên | (bila) em neyên | (bila) em hatibin | (bila) em nehatibin | ||||
| (bila) hûn bên | (bila) hûn neyên | (bila) hûn hatibin | (bila) hûn nehatibin | ||||
| (bila) ew bên | (bila) ew neyên | (bila) ew hatibin | (bila) ew nehatibin | ||||
| Raboriya bilaniyê - Imperfect subjunctive | Raboriya dûr a bilaniyê - Pluperfect subjunctive | ||||||
| Erênî | Neyînî | Erênî | Neyînî | ||||
| (bila) ez bihatama | (bila) ez nehatama | (bila) ez hatibûma | (bila) ez nehatibûma | ||||
| (bila) tu bihatayî | (bila) tu nehatayî | (bila) tu hatibûyayî | (bila) tu nehatibûyayî | ||||
| (bila) ew bihata | (bila) ew nehata | (bila) ew hatibûya | (bila) ew nehatibûya | ||||
| (bila) em bihatana | (bila) em nehatana | (bila) em hatibûna | (bila) em nehatibûna | ||||
| (bila) hûn bihatana | (bila) hûn nehatana | (bila) hûn hatibûna | (bila) hûn nehatibûna | ||||
| (bila) ew bihatana | (bila) ew nehatana | (bila) ew hatibûna | (bila) ew nehatibûna | ||||
| Raweya mercî (hekînî) - Conditional | |||||||
| Çîrokiya dema nihaya mercî - Present conditional | Dema boriya mercî - Preterite conditional | ||||||
| Erênî | Neyînî | Erênî | Neyînî | ||||
| ez ê bihatama | ez ê nehatama | ez ê hatibûma | ez ê nehatibûma | ||||
| tu yê bihatayî | tu yê nehatayî | tu yê hatibûyayî | tu yê nehatibûyayî | ||||
| ew ê bihata | ew ê nehata | ew ê hatibûya | ew ê nehatibûya | ||||
| em ê bihatana | em ê nehatana | em ê hatibûna | em ê nehatibûna | ||||
| hûn ê bihatana | hûn ê nehatana | hûn ê hatibûna | hûn ê nehatibûna | ||||
| ew ê bihatana | ew ê nehatana | ew ê hatibûna | ew ê nehatibûna | ||||
| Raweya fermanî - Imperative | |||||||
| Dema niha - Present | |||||||
| Erênî | Neyînî | ||||||
| (tu) bê | (tu) neyê | ||||||
| (hûn) bên | (hûn) neyên | ||||||
Binêre
Kurmanciya rojhilatî
| Pirsgirêkan nîşan bide – Pêşniyaran bike
| |||||||
| Tewandina lêkera hatin (hevedudanî, negerguhêz) | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Dema niha | Dema borî | ||||||
| Reh | –hê– | –hat– | |||||
| Raweya pêşkerî (daxuyanî) - Indicative | |||||||
| Dema niha - Present | Raboriya sade - Preterite Dema boriya têdeyî | ||||||
| Erênî | Neyînî | Erênî | Neyînî | ||||
| ez dihêm | ez nahêm | ez hatim | ez nehatim | ||||
| tu dihêyî | tu nahêyî | tu hatî | tu nehatî | ||||
| ew dihê | ew nahê | ew hat | ew nehat | ||||
| em dihên | em nahên | em hatin | em nehatin | ||||
| hûn dihên | hûn nahên | hûn hatin | hûn nehatin | ||||
| ew dihên | ew nahên | ew hatin | ew nehatin | ||||
| Raboriya berdest - Imperfect Çîrokiya dema niha |
Raboriya dûr - Pluperfect Çirokiye boriya têdeyî | ||||||
| Erênî | Neyînî | Erênî | Neyînî | ||||
| ez dihatim | ez nedihatim | ez hatibûm | ez nehatibûm | ||||
| tu dihatî | tu nedihatî | tu hatibûyî | tu nehatibûyî | ||||
| ew dihat | ew nedihat | ew hatibû | ew nehatibû | ||||
| em dihatin | em nedihatin | em hatibûn | em nehatibûn | ||||
| hûn dihatin | hûn nedihatin | hûn hatibûn | hûn nehatibûn | ||||
| ew dihatin | ew nedihatin | ew hatibûn | ew nehatibûn | ||||
| Dema bê - Future | Dahatiya pêş - Future perfect | ||||||
| Erênî | Neyînî | Erênî | Neyînî | ||||
| ez ê bihêm | ez ê nehêm | ez ê hatibim | ez ê nehatibim | ||||
| tu yê bihêyî | tu yê nehêyî | tu yê hatibî | tu yê nehatibî | ||||
| ew ê bihê | ew ê nehê | ew ê hatibe | ew ê nehatibe | ||||
| em ê bihên | em ê nehên | em ê hatibin | em ê nehatibin | ||||
| hûn ê bihên | hûn ê nehên | hûn ê hatibin | hûn ê nehatibin | ||||
| ew ê bihên | ew ê nehên | ew ê hatibin | ew ê nehatibin | ||||
| Raboriya dûdar - Perfect Dema boriya dûdar |
Çîrokiya boriya dûdar - Nonconfirmative pluperfect | ||||||
| Erênî | Neyînî | Erênî | Neyînî | ||||
| ez hatime | ez nehatime | ez hatibûme | ez nehatibûme | ||||
| tu hatiyî | tu nehatiyî | tu hatibûyiye | tu nehatibûyiye | ||||
| ew hatiye | ew nehatiye | ew hatibûye | ew nehatibûye | ||||
| em hatine | em nehatine | em hatibûne | em nehatibûne | ||||
| hûn hatine | hûn nehatine | hûn hatibûne | hûn nehatibûne | ||||
| ew hatine | ew nehatine | ew hatibûne | ew nehatibûne | ||||
| Raweya xwestekî (bilanî, daxwazî) - Subjunctive | |||||||
| Dema nihaya xwestekî - Present subjunctive Nihaya bilaniyê |
Dema boriya xwestekî - Preterite subjunctive | ||||||
| Erênî | Neyînî | Erênî | Neyînî | ||||
| (bila) ez bihêm | (bila) ez nehêm | (bila) ez hatibim | (bila) ez nehatibim | ||||
| (bila) tu bihêyî | (bila) tu nehêyî | (bila) tu hatibî | (bila) tu nehatibî | ||||
| (bila) ew bihê | (bila) ew nehê | (bila) ew hatibe | (bila) ew nehatibe | ||||
| (bila) em bihên | (bila) em nehên | (bila) em hatibin | (bila) em nehatibin | ||||
| (bila) hûn bihên | (bila) hûn nehên | (bila) hûn hatibin | (bila) hûn nehatibin | ||||
| (bila) ew bihên | (bila) ew nehên | (bila) ew hatibin | (bila) ew nehatibin | ||||
| Raboriya bilaniyê - Imperfect subjunctive | Raboriya dûr a bilaniyê - Pluperfect subjunctive | ||||||
| Erênî | Neyînî | Erênî | Neyînî | ||||
| (bila) ez bihatama | (bila) ez nehatama | (bila) ez hatibûma | (bila) ez nehatibûma | ||||
| (bila) tu bihatayî | (bila) tu nehatayî | (bila) tu hatibûyayî | (bila) tu nehatibûyayî | ||||
| (bila) ew bihata | (bila) ew nehata | (bila) ew hatibûya | (bila) ew nehatibûya | ||||
| (bila) em bihatana | (bila) em nehatana | (bila) em hatibûna | (bila) em nehatibûna | ||||
| (bila) hûn bihatana | (bila) hûn nehatana | (bila) hûn hatibûna | (bila) hûn nehatibûna | ||||
| (bila) ew bihatana | (bila) ew nehatana | (bila) ew hatibûna | (bila) ew nehatibûna | ||||
| Raweya mercî (hekînî) - Conditional | |||||||
| Çîrokiya dema nihaya mercî - Present conditional | Dema boriya mercî - Preterite conditional | ||||||
| Erênî | Neyînî | Erênî | Neyînî | ||||
| ez ê bihatama | ez ê nehatama | ez ê hatibûma | ez ê nehatibûma | ||||
| tu yê bihatayî | tu yê nehatayî | tu yê hatibûyayî | tu yê nehatibûyayî | ||||
| ew ê bihata | ew ê nehata | ew ê hatibûya | ew ê nehatibûya | ||||
| em ê bihatana | em ê nehatana | em ê hatibûna | em ê nehatibûna | ||||
| hûn ê bihatana | hûn ê nehatana | hûn ê hatibûna | hûn ê nehatibûna | ||||
| ew ê bihatana | ew ê nehatana | ew ê hatibûna | ew ê nehatibûna | ||||
| Raweya fermanî - Imperative | |||||||
| Dema niha - Present | |||||||
| Erênî | Neyînî | ||||||
| (tu) bihê | (tu) nehê | ||||||
| (hûn) bihên | (hûn) nehên | ||||||