xwelî

Kurmancî

Bilêvkirin

IPA^(kilîd): /xʷɛˈliː/
Deng (Bidlîs)
Kîtekirin: xwe·lî

Navdêr

Zayenda mê ya binavkirî
Rewş	Yekjimar	Pirjimar
Navkî	xwelî	xwelî
Îzafe	xweliya	xweliyên
Çemandî	xweliyê	xweliyan
Nîşandera çemandî	wê xweliyê	wan xweliyan
Bangkirin	xweliyê	xweliyino
Zayenda mê ya nebinavkirî
Rewş	Yekjimar	Pirjimar
Navkî	xweliyek	xweliyin
Îzafe	xweliyeke	xweliyine
Çemandî	xweliyekê	xweliyinan

Xwelî

xwelî mê

Toza gewr ya ji tiştên şewitî/ sotî peyda bûye.
- Manend-i gulan libas-i ker kim
  Ax û xweliyê bi ser xwe wer kim
  Zulfan hemî ta bi ta bikêşim — (Ehmedê Xanî, Mem û Zîn, ~1692)
(devkî) Ax, erd, toz, herrî.
- Ekrad qewî zêde îctinab (xwedûrî) û hezerê ji malêd weqfan dikin. Bi wê dereceyê (astê, pileyê) ko eger hakim eger axayekî zalim (sitemkar) di nêva wan da nî peyda bibitin, ew bi xef diçin û mistekê ji xweliya weqfê tînin û bi ser xanmanê wî zalimî (de) direşînin. — (Mele Mehmûdê Bayezîdî, Amadekar: Jan Dost Adat û Rusûmatnameê Ekradiye, Weşanxaneya Nûbihar, 2010, r. ?, ISBN 9789944360678)
(mecazî) Malwêranî, kembaxî, bela, bedbextî, bêsiûdî.
Xwelî bi serê me werbû. (Belayek mezin hat serê me.)
- Bavê te beg bû. Tu bûyî paşa. Xwelîyê Agirî li serê te be." — (Çiyayê Agirî, Yaşar Kemal, Weşanxana Çanda Kurdî)
(mecazî) Tiştek pîs.
Wî xwelî xwar û alîkariya dijminan kir.

Jê

Etîmolojî

Hevreha soranî خۆڵەمێش‎ (xołemêş), hewramî xûl, lûrî xol, pehlewî xvel/xwel, belûçî hûl, zazakî wele (kurmancî "xw" = zazakî "w"), belkî hemû ji proto-hindûewropî * swol- (ax, erd - sw- ya proto-hindûewropî di zimanên îranî de dibe xw - binere xwarin, xwendin, xwişk...) ku herwiha serekaniya solum ya latînî, soil ya îngilîzî ye. Wisa be, di kurdî de "xwelî" ji "ax" ya hindûewropî û "ax" ji "xwelî" ya hindûewropî ye anku maneyên herdu peyvan bi hev guherîne. հող (hoł) ya ermeniya kevn ihtimalen ji zimanên îranî hatiye wergirtin û di ermeniya nû de bûye հող (hoẍ) (Açaryan bi xeletî dibêje ku ya kurdî ji ermenî hatiye wergirtin. Eger wek gotina wî ya kurmancî ji ermenî bûya, hingê hevrehên wê wisa bi berfirehî di ziman û zaravayên îranî de peyda nedibûn.) Nêzîkiya navbera "xwelî" ya kurdî û kül (xwelî) ya tirkî ihtimalen tesedifî ye. Ya tirkî ne ji zimanên îranî hatiye wergirtin, hevrehên wê di zimanên din jî yên tirkîkî/tûranî de hene: azerî kül, tirkmenistanî kül, gagawzî kül, qazaxî күл (kül), oyxurî كۈل (kül), hemû ji tirkiya kevn * kül.

Werger

Abazayî: хъва (qvā)
Abxazî: аццышә (āccəš°)
Açehî: abée
Adîgeyî: яжьэ (jāž̍ă)
Afarî: gombod
Aklanon: abo
Albanî: hi → sq n
Almanî: Asche → de m
Altayiya başûrî: кӱл (kül)
Amharî: አመድ (ʾämäd)
Aragonî: senra
Aramî:
Aramiya nû ya asûrî: ܩܸܛܡܵܐ‎ n (qiṭma)

Siryaniya klasîk: ܩܛܡܐ‎ n (qeṭmā)
Arawak: balisi
Argobbayî: ሀመድ (hämäd)
Aromanî: cinushi m, cinushe m
Asamî: ছাই (sai)
Astûrî: ceniza → ast m
Atong (Hindistan): thapyra
Avarî: мухӏур (muḥur), рахъу (raq̄u)
Azerî: kül → az
Bakungî: abu
Baskî: errauts → eu
Başkîrî: көл (köl)
Batakiya karo: abu
Baureyî: po'ip
Belarusî: по́пел → be n (pópjel)
Bengalî: ছাই (chai)
Bretonî: ludu → br n
Buduxî: рехъ (req)
Bugî: awu
Bulgarî: пе́пел → bg m (pépel)
Burmayî: ပြာ → my (pra)
Casiguran dumagat agtayî: abu
Çamicuroyî: kajchijpe
Çamoroyî: apu
Çeçenî: чим (čim)
Çekî: popel → cs n
Çerokî: ᎪᏍᏚ (gosdu)
Çîçewayî: chipala, phulusa
Çînî:
Mandarînî: 灰 → zh (huī)
Çuvaşî: кӗл (kĕl)
Dalmatî: canaisa m
Danmarkî: aske → da g
Dargwayî: палда (palda)
Endonezyayî: abu → id
Erebî: رَمَاد‎ n (ramād), سَكَن‎ n (sakan)
Erebiya misrî: رماد‎ n (ramād)

Erebiya hîcazî: رَماد‎ n (ramād)
Ermenî: մոխիր → hy (moxir)
Erzayî: кулов (kulov)
Esperantoyî: cindro
Estonî: tuhk → et
Etrûskî: 𐌚𐌀𐌑𐌄𐌍𐌀 inanimate (faśena)
Evenî: хултэн (hultən)
Farefareyî: tãmpɛglʋm
Farisî: خاکستر‎ → fa (xâkestar)
Ferî: øska → fo
Fînî: tuhka → fi
Frankoprovansî: cindra
Fransî: cendre → fr m
Friyolî: cinise m
Frîsî: jiske
Gaelîka skotî: luath m, luaithre m
Gagawzî: kül
Galîsî: cinza → gl m, cinsa → gl m, borralla → gl m, borrallo → gl n
Galûrîsî: chixina, cinus
Gotî: 𐌰𐌶𐌲𐍉 m (azgō)
Gurcî: ნაცარი (nacari), ფერფლი (perpli)
Haîtî: sann
Hawayî: lehu
Higaononî: abu
Hindî: राख → hi m (rākh)
Hîlîgaynonî: abu
Hmongî: tshauv
Holendî: as → nl m, asse → nl m
Îbanî: abu, amau
Îbranî: אֵפֶר‎ → he n (éfer)
Îdoyî: cindro → io
Îlokanoyî: dapo
Îngilîziya kevn: æsce m
Îngilîzî: ash → en
Îngûşî: чил (čil)
Înterlîngua: cinere → ia
Îranunî: umbi
Îrlendî: luaith m
Îtalî: cenere → it m
Îvatanî: avo
Îzlendî: aska → is m
Japonî: 灰 → ja (はい, hai)
Javayî: awu → jv
Kabardî: сахуэ (sāx°ă)
Kalalîsûtî: arsat
Kanakanabuyî: abu
Kapampanganî: abu
Karaçay-balkarî: кюл
Kaşûbî: pòpiół
Katalanî: cendra → ca m, cendre
Kayingangî: mrẽj
Keçwayî: uchpa
Khvarşiyî: йулӏу
Kirgizî: күл → ky (kül)
Kîkûyûyî: mũhu 3
Kîngalî: අළු → si (aḷu)
Kîputî: abew
Koreyî: 재 → ko (jae)
Kumikî: кюл (kül)
Lakî: лах (laχ)
Latgalî: palni n pj
Latînî: cinis → la n
Latviyayî: pelni → lv n pj
Lawsî: ເທົ່າ (thao)
Lezgînî: руьхъ (rüq)
Lîgûrî: çenee m
Lîtwanî: pelenai → lt n pj
Lombardî: zener m
Lueyî: ᦑᧁᧈ (taw¹)
Luhyayî: likokhe
Luksembûrgî: Äsch m
Maguindanaoyî: umbi
Makedonî: пе́пел m (pépel)
Malagasî: lavènona → mg
Malayalamî: ചാരം → ml (cāraṃ)
Malezî: ابو‎ abu → ms, دبو‎ debu → ms, دولي‎ duli, لبو‎ lebu
Maltayî: irmied n
Mançûyî: ᡶᡠᠯᡝᠩᡤᡳ (fulenggi)
Mansî: хӯльм (hūlʹm)
Maorî: pokorehu, pungarehu, rehu
Maranaoyî: ombi
Mecarî: hamu → hu
Megleno-romanyayî: tșănușă m
Melanauyiya navendî: dabou
Misrî:

(jtnw)
Mongolî: үнс → mn (üns), нурам → mn (nuram)
Moreyî: tompeglem
Mwanî: rivu
Nanayî: пунэктэн
Napolîtanî: cènnera m
Navajoyî: łeeshchʼih
Nepalî: खरानी → ne (kharānī)
Normandî: chendre m
Norwecî:
Norweciya bokmålî: aske → no n an m

Norweciya nînorskî: oske m
Ojibweyî: bingwi
Oksîtanî: cendre → oc
Ohlone:
Ohloniya bakur: júki'
Oromoyî: daaraa
Osetî: ӕртхутӕг (ærtxutæg)
Osmanî: كول‎ (kül)
Oygurî: كۈل‎ (kül)
Ozbekî: kul → uz
Papyamentoyî: shinishi
Piedmontîsî: sëner m
Pîttcantcatcarayî: unu
Plodîşî: Ausch m
Polonî: popiół → pl n
Portugalî: cinzas → pt m pj
Puncabî: ਸੁਆਹ → pa m (suāha)
Qazaxî: күл (kül)
Rapanuyî: ikuvera
Rohingyayî: sai
Romagnolî: zéndra
Romancî: tschendra m
Romanyayî: cenușă → ro m, scrum → ro n
Rusî: пе́пел → ru n (pépel), зола́ → ru m (zolá)
Saanîçî: K̵OYEĆ
Sanskrîtî: भस्म → sa n (bhasma), आस → sa n (āsa)
Sardînî:
Kampîdanî: cinixu

Logudorî: chixina
Sassarîsî: chixina, chisgina
Sebwanoyî: abo
Sicîlî: cìnniri → scn
Sirboxirwatî:
Kirîlî: пепео n

Latînî: pepeo → sh n
Sîlhetî: ꠍꠣꠟꠤ (sáli)
Slaviya rojavayî ya kevn: попелъ n (popelŭ), пепелъ n (pepelŭ)
Slovakî: popol → sk n
Slovenî: pepel → sl n
Sorbî:
Sorbiya jêrîn: popjeł n
Spanî: ceniza → es m
Sundanî: lebu → su
Svanî: ქა̈მ (käm)
Swahîlî: majivu → sw
Swêdî: aska → sv g
Şorî: кӱл (kül)
Tabasaranî: рюкъ (rjuq̄)
Tacikî: хокистар → tg (xokistar)
Tagalogî: abo → tl
Tahîtî: rehu
Tamîlî: சாம்பல் → ta (cāmpal)
Tarifitî: iɣed n
Tatî: хокистэр
Tayî: เถ้า → th (tâo)
Telûgûyî: బూడిద → te (būḍida)
Teteriya krîmî: kül
Teterî: көл → tt (köl)
Tetûmî: kadesan
Tirkî: kül → tr
Tirkmenî: kül
Tîbetî: གོ་ཐལ (go thal)
Tokpisinî: sit bilong faia
Tumbukayî: phulusa
Tuvanî: хүл (xül)
Udî: йекъ (jeq̇)
Udmurtî: пень (penʹ)
Urdûyî: راکھ‎ m (rākh)
Ûkraynî: по́піл n (pópil), зола́ m (zolá)
Venîsî: sènare, sènere
Viyetnamî: tro → vi
Volapûkî: zen → vo
Walonî: cinde → wa m
Warlpirî: puna
Weylsî: lludw → cy n
Wîlamowî: oś m, oš m
Wutunhuayî: ta
Ximêrî: កំញម → km (kâmnhôm)
Yakanî: abu
Yakutî: күл (kül)
Yamanayî: afwa
Yidîşî: אַש‎ nt (ash)
Yûnanî: στάχτη → el m (stáchti), τέφρα → el m (téfra)
Kevn: σποδός m (spodós), τέφρα m (téphra)
Zêlandî: asse m
Zhuangî: daeuh
Zuluyî: umlotha 3